(…ψαχουλεύοντας στα κιτάπια μου, βρήκα μια από τις πιο παλιές μου μελέτες πάνω στην ομαδική ανάλυση… με τίτλο
«Η ασυνείδητη πλευρά της ομάδας» . θεώρησα σημαντικό να υπάρχει εδώ ένα μέρος.
προσοχή…
πρόκειται για ένα σχετικά κουραστικό κείμενο.
Θα το διαβάσετε με δίκη σας ευθύνη… )
Ο Αβραάμ πέφτει θύμα της ακόλουθης αυταπάτης αυτού του κόσμου. Είναι πλέον γνωστό ωστόσο, ότι ο κόσμος είναι ασυνήθιστα ποικιλόμορφος, γεγονός που μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε ανά πάσα στιγμή αν πάρουμε μια χούφτα κόσμο και την κοιτάξουμε προσεκτικά. Συνεπώς, αυτό το παράπονο για την ομοιομορφία του κόσμου είναι ουσιαστικά ένα παράπονο για ότι δεν έχει αναμιχθεί αρκούντως βαθιά με την ποικιλομορφία του κόσμου.
( Φραντς Κάφκα, παραβολές και παράδοξα)
Σύμφωνα με τον Freud το βρέφος, στις απαρχές της ζωής του δεν έχει εξωτερικό αντικείμενο, παρουσιάζεται σαν ένα κλειστό ενεργειακό σύστημα που κινητοποιείται εκ των έσω, από δύο διακριτές πηγές ενέργειας, τις ενορμήσεις. Πρόκειται για την ενόρμηση της ζωής και και την ενόρμηση του θανάτου (1920), και οι δύο στοχεύουν στην εκτόνωσή τους.
Όπως λέει ο Farhad Dalal (η ομαδική ανάλυση μετά τον S.H. Foulkes) η ίδια η ύπαρξη είναι ένα επισφαλές εξελικτικό επίτευγμα, απειλούμενο συνεχώς υπο εξαφάνιση.
Σύμφωνά με τον πατέρα της ψυχανάλυσης ο καθένας μας προβάλλει τμήματα της ενόρμησης του θανάτου πάνω σε εξωτερικά αντικείμενα, ώστε να προστατέψει τον εαυτό του, αυτό το επιτυγχάνει με την προβολή, πρόκειται για την επιθετική ενόρμηση. Οι Laplanche και Pontalis (1973,σελ16) γράφουν πως ο στόχος της επιθετικής ενόρμησης είναι η κατάστροφή του αντικειμένου.
Το άτομο καλείται να συμβιβαστεί, και για να μην καταστραφεί ο εαυτός, πρέπει να καταστρέψει ή τουλάχιστον να τραυματίσει κάτι άλλο. Η ενόρμηση του θανάτου πρέπει να διοχετευτεί κάπου, είναι ζωτικής σημασίας να περιοριστεί παρουσία της ενόρμησης της ζωής. Οι δύο ενορμήσεις πάλλονται, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο και μαλώνουν μέσα μας σα δύο κόρες που διεκδικούν το ίδιο φουστάνι και το κόστος , όταν συμβαίνει αυτό, είναι η νεύρωση. Πριν τη νεύρωση όμως σε μια βρεφική περίοδο, και ενώ οι ψυχικοί μηχανισμοί είναι εντελώς ασυνείδητοι, υπάρχει μόνο το Αυτό που λειτουργεί σαν μια αποθήκη της ενορμητικής ενέργειας (με την έννοια των αναγκών). Οι ενορμήσεις δίνουν το έναυσμα για να αρχίσει να λειτουργεί ο ανθρώπινος νους προκειμένου να διευκολύνει την επίτευξη των στόχων τους, την εκφόρτιση. Για να συσχετισθεί το Αυτό με τον έξω κόσμο χρειάζεται μια νέα δομή και έτσι γεννιέται το Εγώ.
Οι Laplanche και Pontalis (1973) επισημαίνουν πως επικρατεί αρκετή ασάφεια σχετικά με τη γένεση του Εγώ, θα περιοριστώ εδώ στην πιο σημαντική ιδέα που εμφανίστηκε το 1911 και θέλει το Εγώ ως έναν παράγοντα προσαρμογής, που λειτουργεί ως το πρώτο «αντικείμενο» που επενδύεται με λιβιδινική ενέργεια απο το Αυτό
Υπάρχει μια αρχική επένδυση του εγώ με λιβιδινική ενέργεια, μέρος της οποίας διοχετεύεται στη συνέχεια στα αντικείμενα, ενώ κατ’ ουσία διατηρείται και σχετίζεται με τα ψευδοπόδια που αναπτύσσει (Freud, 1914 ).
O F.Dalal παρατηρεί πως αυτή η παρομοίωση με τα ψευδοπόδια είναι αποκαλυπτική μιας και υποδηλώνει ότι η εξωτερική επένδυση είναι μια ψευδής σύνδεση και όχι αληθινή (F.Dalal, σελ.45).
Το Εγώ υπάρχει εν μέρει για να χειρίζεται τον κόσμο, έτσι ώστε οι ενορμήσεις να αποφορτίζονται ικανοποιητικά.
Υπάρχει επίσης και για να μετριάζει τις υπερβολικές απαιτήσεις του υπερεγώ το οποίο όπως το έθεσε ο ίδιος ο Freud, είναι ο διάδοχος του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Χάρη στο Υπερεγώ το άτομο τοποθετείται στον έξω κόσμο και γίνεται κοινωνικό όν και αυτό συμβαίνει μεταξύ των τριών και πέντε ετών
… το Υπερεγώ του παιδιού δεν δομείται σύμφωνα με το υπόδειγμα των γονέων, αλλά σύμφωνα με το υπόδειγμα του υπερεγώ των γονέων του. Τα περιεχόμενα του είναι τα ίδια και γίνεται ο φορέας της παράδοσης και όλων των αξιολογικών κρίσεων που αντιστάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου και διαδόθηκαν με αυτόν τον τρόπο από γενιά σε γενιά … Η ανθρωπότητα δε ζει ποτέ απόλυτα στο παρόν. Το παρελθόν, η παράδοση της φυλής του λαού, ενυπάρχει στις ιδεολογίες του υπερεγώ και σβήνει πολύ αργά μπροστά στην επιρροή του παρόντος και των νέων αλλαγών εφόσον λειτουργεί μέσω του Υπερεγώ , το παρελθόν παίζει ισχυρό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, ανεξάρτητα από τις οικονομικές συνθήκες ( Freud 1933, σελ 67).
Στην τριαδική δομή της ψυχής, σύμφωνα με τον πατέρα της ψυχανάλυσης , το Αυτό είναι ο υποδοχέας του βιολογικού και της φυλογενετικής ιστορίας, που εκφράζονται μέσω των ενορμήσεων. Στη συνέχεια έχουμε το Υπερεγώ που είναι σε συνεχή σύγκρουση με το Αυτό. Το Υπερεγώ είναι η αποθήκη των κοινωνικών κανόνων και απαγορεύσεων (που επίσης προέρχονται από προηγούμενες γενιές).
Τέλος το Εγώ που λειτουργεί ως διαμεσολαβητής , ρυθμιστής και υποδοχέας των προσφάτων αλλά και απωθημένων εμπειριών. Το Εγώ διαχειρίζεται το εξωτερικό σύμφωνα με τους στόχους του εσωτερικού.
Ο Freud αν και αναγνωρίζει κάποιον ρόλο στο εξωτερικό, σε τελική ανάλυση το θεωρεί υποδεέστερο του εσωτερικού, εξετάζοντας όλες τις σχέσεις ως αναπτυξιακά επιτεύγματα, που διατηρούνται με δυσκολία, καθώς βάλλονται από δυνάμεις που τείνουν να τις διαταράσσουν και να τις καταστρέφουν. Παρακολουθώντας τη δυναμική των ομάδων στο εσωτερικό τους περιγράφει τον σχηματισμό της ομάδας ως εξής μια ψυχολογική ομάδα είναι ένα σύνολο ατόμων που έχουν εισαγάγει το ίδιο πρόσωπο στο υπερεγώ τους και με βάση αυτό το κοινό στοιχείο, έχουν ταυτιστεί μεταξύ τους στο επίπεδο του εγώ τους (1933,σ.67).
Ο πατέρας της ψυχανάλυσης σχημάτισε τη θεωρία του για τις ομάδες βασιζόμενος κυρίως στις περιγραφές του Λε Μπον ο οποίος υποστήριζε πως μέσα σε μια ομάδα το άτομο επέστρεφε σε μια πρωτόγονη κατάσταση.
Ο Dalal (1998 σελ 55) συγκεκριμενοποιεί πως η λέξη πρωτόγονη χρησιμοποιείται με τρείς έννοιες. Κατά πρώτον , η σκέψη πρωτογενούς διαδικασίας και άρα παρομοιάζεται με την ψυχωτική σκέψη, δεύτερον, αναπτυξιακά πρωτόγονη, υπο την έννοια των αρχικών σταδίων της ζωής και άρα μπορούμε να την παρομοιάσουμε με την παιδική ηλικία. Και τρίτων εξελικτικά πρωτόγονη από την άποψη των λαών. Ο Freud λέει σχετικά
Πόσο δικαιολογημένη φαίνεται η ταύτιση της νοητικής κατάστασης της ομάδας με τη νοητική κατάσταση των πρωτόγονων λαών… τα συναισθήματα της ομάδας είναι πάντα πολύ απλά και υπερβολικά… στις ομάδες οι ενορμήσεις θεωρούνται ότι δρουν ανεξέλεγκτα, άρα όταν τα άτομα συγκεντρώνονται σε μια ομάδα, οι προσωπικές τους αναστολές υποχωρούν και όλες οι σκληρές, βίαιες και καταστροφικές ενορμήσεις που βρίσκονται σε νάρκη μέσα τους, σαν τα απομεινάρια μιας πρωτόγονης εποχής, αναμοχλεύονται για να βρουν ελεύθερη ικανοποίηση (Freud, 1921, σ. 78,79).
Ο Freud περιγράφει πως το άτομο ταυτίζεται με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, όμως ακόμα και αυτή η ταύτιση είναι προβληματική και βασίζεται στο φθόνο. Η επιχειρηματολογία του έχει ως εξής, το μεγαλύτερο παιδί διακατέχεται από δολοφονικά αισθήματα για τον νεότερο αδελφό του. Δεν μπορεί όμως να προχωρήσει στην έκφραση αυτών των συναισθημάτων γιατί το αποτέλεσμα θα ήταν αυτοκαταστροφικό μιας και οι γονείς θα στρέφονταν εναντίων του. Έτσι το παιδί ταυτίζεται με τον νεότερο αδελφό του μέσω ενός μηχανισμού αντίδρασης βάσει του οποίου το αντικείμενο του μίσους δέχεται τελικά αγάπη. Αργότερα θα πει πως αν κάποιος δεν μπορεί να είναι ο ίδιος ευνοούμενος , τότε σε καμία περίπτωση δεν θα επιτρέψει σε κανέναν άλλον να γίνει ο ευνοούμενος. Αυτό οδηγεί στην επιθυμία για ισότητα και δικαιοσύνη και κοινωνική δικαιοσύνη σημαίνει ότι στερούμαστε πολλά πράγματα, έτσι ώστε να μπορέσουν να τα στερηθούν κι άλλοι. Και τέλος παρατηρεί πως η ομάδα φοβάται την αυτονομία , θέλει να την κυβερνούν και να την καταπιέζουν και θέλει να αισθάνεται φόβο μπροστά στους αφέντες της (1921, σελ 120, 121).
Προσπάθησα να κάνω μια πολύ σύντομη αναφορά στην τριαδική δομή της ψυχαναλυτικής σκέψης και στην εικόνα που είχε ο πατέρας της ψυχανάλυσης για τις ομάδες και αυτό γιατί θεώρησα πως είναι σημαντικό να τονιστεί πως ενώ η μέθοδος για τη γνώση του ασυνειδήτου έγινε με αφετηρία την κατάσταση της ατομικής θεραπείας, δεν περιορίστηκε στην αποκλειστική μελέτη του ατομικού ψυχισμού.
Ο Freud παρότι ήταν από τους πρώτους που παρουσίασαν την έννοια του ομαδικού ψυχισμού (gruppenpsyche), δεν ενδιαφέρθηκε γι αυτό το επίπεδο ψυχοκοινωνικής οργάνωσης παρά μόνο χρησιμοποιώντας έννοιες που δημιουργήθηκαν με αφετηρία την ατομική θεωρία.
Η ομάδα των πρωτοπόρων εκδήλωνε φόβους και αντιρρήσεις σε σχέση με την εφαρμογή της ψυχανάλυσης στην ομάδα , όπως ο Freud όταν ο T. Burrow του πρότεινε να επεκτείνει την πρακτική της ψυχανάλυσης στο ομαδικό πλαίσιο και η Klein υποχρέωνε τον Bion να παραιτηθεί από το ενδιαφέρον του για την ομάδα, και στον Lacan επίσης, εμμένοντας, έτσι στην αντίθεση ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα.
Όσο όμως αυτή η αντίθεση συνεχιζόταν στην ψυχαναλυτική κουλτούρα τόσο μεγάλο μέρος από το έργο του πατέρα της ψυχανάλυσης παρέμενε σχεδόν σε αχρηστία μιας και είναι αρκετά τα σημεία μέσα στα έργα του, στα οποία διατύπωσε τις πρώτες αρχές της υπέρβασης αυτής της αντίθεσης.
Στο Τοτέμ και Ταμπου (1912-1913) με την υπόθεση ύπαρξης ενός ομαδικού ψυχισμού, μια έννοια που περιγράφει ταυτόχρονα μια ιδιαίτερη ψυχική πραγματικότητα και ένα συνεχές ως προς τους ψυχικούς κόσμους των ατόμων που συνθέτουν την ομάδα.
Στο έργο Εισαγωγή στο ναρκισσισμό (1914) , υποστηρίζει ότι το άτομο διάγει μια διπλή ύπαρξη, είναι από μόνο του ο ίδιος ο σκοπός αλλά και υποταγμένο σε μια αλυσίδα της οποίας είναι ένας κρίκος.
Στην Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ (1921) όπου ορίζει την έννοια ομαδικός ψυχισμός, στην εισαγωγή αυτού του έργου αναγγέλλει ότι «στον ψυχικό κόσμο του ατόμου , όταν εξετάζεται ξεχωριστά , ο άλλος παρεμβαίνει πολύ συχνά ως πρότυπο, υποστηρικτής και αντίπαλος, και για αυτόν το λόγο η ατομική ψυχολογία είναι επίσης, εξαρχής και ταυτόχρονα, μια κοινωνική ψυχολογία με αυτή την έννοια, αλλά απόλυτα δικαιολογημένη».
Ο Kaës (1987 σ. 55,56) λέει πως αν δεχτούμε ότι αυτό για το οποίο μιλάει ο Freud επιβεβαιώνεται περισσότερο από την πλευρά του υποκειμένου παρά από την πλευρά του ατόμου, βρίσκουμε σε αυτό το κείμενο μια από τις ιδρυτικές διατυπώσεις της δι-υποκειμενικής προσέγγισης του υποκειμένου, συγχρόνως με την υπόθεση ότι το των άλλων δημιουργεί μια ομαδική ψυχή.
Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες της ομάδας που γεννήθηκαν στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και στην Αργεντινή είχαν ως πρώτο μέλημά τους να περιγράψουν την ομάδα ανεξάρτητα από τα μέλη που την αποτελούν λαμβάνοντας υπόψη τους την ομάδα ως ένα σύνολο που σχηματίζει μια ιδιαίτερη οντότητα.
Κάποιοι ψυχαναλυτές έπρεπε να βρούν μια εναλλακτική θεραπεία για κάποιους ασθενείς τους και σύντομα ανακάλυψαν ότι το ομαδικό πλαίσιο ήταν το πιο ενδεδειγμένο.
Οι περισσότεροι από αυτούς έπρεπε να θεραπεύσουν ασθενείς με σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα, σε ιδρυματικά πλαίσια όπως ο E. Pichon-Riviere, ο οποίος λαμβάνει υπόψη του τις διαστάσεις του μεταβιβαστιού πεδίου διακρίνοντας την οριζόντια (ομαδικη) και την κάθετη (ατομική) μεταβίβαση, άλλοι πάλι αναγκάστηκαν να αναζητήσουν εναλλακτικές Θεραπευτικές μεθόδους και να εφεύρουν οικονομικούς μηχανισμούς (με τη χρηματική και ψυχική έννοια του όρου) όπως ο Bion στις αρχές του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, προκειμένου να αναλάβουν επείγουσες καταστάσεις τραυματικών νευρώσεων που προκλήθηκαν από τον πόλεμο. Επίσης κάποιοι άλλοι ψυχαναλυτές ένιωσαν την υποχρέωση να λάβουν υπόψη τους ορισμένες απαιτήσεις για τη δημόσια υγεία και τη διαχείριση των θεραπευτικών πόρων.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1940, οι s.- Foulkes, J.Rickman και H. Ezriel έθεσαν στο Λονδίνο τα θεμέλια αυτού που συγκρότησε το ρεύμα της Ομαδικής ανάλυσης, το οποίο εγγράφεται στη δομική προοπτική της θεωρίας της gestalt (μορφή). Με σπουδές στην Φρανκφούρτη , ο Foulkes κράτησε την κεντρική ιδέα της δομικής προσέγγισης της δομικής συμπεριφοράς που εγκαινιάστηκε από τον Goldstein και την ενέταξε στην έννοια του για το άτομο και την ομάδα.
Η ιδιότητα των ανθρώπων να αποτελούν μέλη ομαδικών μορφωμάτων, να ανήκουν και να αναφέρονται σε αυτά, είναι τόσο παλιά όσο και το ανθρώπινο είδος. Κατά τον Foulkes το άτομο χωρίς ομάδα αλλά και η ομάδα χωρίς το άτομο αποτελούν εξίσου «αφαιρέσεις» (Foulkes, 1964) αυτόματα.
O Foulkes ξεκίνησε την πρώτη του ομάδα το 1940, στην οποία προσκάλεσε τους ασθενείς του να κάνουν όσο περισσότερους ελεύθερους συνειρμούς μπορούσαν μέσα σε έναν διάλογο ελεύθερης ροής (de mare, 1983: 222).
Πολλές από τις ψυχολογικές ιδέες του είναι εξ ολοκλήρου φροϋδικές αλλά δεν δύναται να αποδεχτεί το σύνολο του Freud, και ως προς αυτό δεν διαφέρει από πολλούς άλλους θεωρητικούς της ψυχανάλυσης , οι οποίοι προσπαθούν να προσθέσουν, να αφαιρέσουν η να αλλάξουν κάποια μέρη της θεωρίας του ιδρυτή της ψυχανάλυσης , ενώ ταυτόχρονα αυτοαποκαλούνται «γνήσιοι» φροϋδικοί. Κυρίως αμφισβητεί αρκετούς παραδοσιακούς τρόπους σκέψης σχετικά με το άτομο , τοποθετώντας την ομάδα, και όχι το άτομο, στο επίκεντρο της θεωρίας του
Υπάρχουν κάποιες θεμελιώδεις κοινωνικές ομάδες όπως η οικογένεια, η φυλή , ή ακόμα και ένα ολόκληρο έθνος. Τα μέλη αυτών των ομάδων είναι ζωτικά αλληλεξαρτώμενα. Ως μια κατηγορία, καλύτερα να τις αποκαλέσουμε κοινότητες… η ανθρώπινη ζωή δεν υφίσταται ποτέ έξω από τέτοιες ομάδες. Αυτές οι θεμελιώδεις ομάδες, οι ομάδες καταγωγής, και ιδιαίτερα η ομάδα της οικογένειας , είναι κατά μια έννοια τα πραγματικά αντικείμενα της θεραπείας, καθότι η ψυχική υγεία του ατόμου εξαρτάται από την κοινότητά του (Foulkes and Antony 1957, σ.31).
Στο Λονδίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1940 χρησιμοποιεί την λέξη μήτρα\ matrix αναφερόμενος σε έναν υποθετικό ιστό επικοινωνίας και σχέσεων που διαμορφώνεται σε μια δεδομένη ομάδα, έναν κοινόχρηστο χώρο, ο οποίος τελικά καθορίζει το νόημα και την ένταση όλων των γεγονότων που συντελούνται στην ομάδα και εντός του οποίου εκτυλίσσεται οποιαδήποτε επικοινωνία και ερμηνεία, λεκτική και μη λεκτική.
Ο ίδιος αναφέρει σχετικά με την πρακτική της ομαδικής ανάλυσης :
Η ιδέα της ομάδας ως ψυχικής μήτρας, ο κοινός χώρος των συναλλακτικών σχέσεων, συμπεριλαμβανομένων όλων των αλληλεπιδράσεων των μελλών της ομάδας, είναι πρωταρχική για τη θεωρία και τη διαδικασία της θεραπείας. Όλες οι επικοινωνίες συμβαίνουν στο εσωτερικό αυτού του πλαισίου αναφοράς. Ένα φόντο ασυνείδητης κατανόησης, μέσα στο οποίο παράγονται αντιδράσεις και πολυσύνθετες επικοινωνίες, είναι πάντα παρόν. (Foulkes, 1964).
Ο Foulkes θεωρεί ότι όλες οι ασθένειες παράγονται στο εσωτερικό ενός σύνθετου δικτύου διαπροσωπικών σχέσεων και, υπό αυτή την έννοια, πιστεύει ότι η ομαδική ψυχοθεραπεία είναι μια προσπάθεια διαχείρισης ολόκληρου του δικτύου των διαταραχών, είτε στο αρχικό σημείο, στην ομάδα καταγωγής- αρχέγονο- είτε τοποθετώντας το διαταραγμένο άτομο σε μεταβιβαστικές συνθήκες σε μια ξένη ομάδα (1964).
Η ομάδα διαθέτει ιδιαίτερες θεραπευτικές ιδιότητες, που εκφράζονται ως εξής
Η ακρόαση, η κατανόηση και η ερμηνεία της ομάδας ως ολότητας στο εδώ- και- τώρα.
Το γεγονός ότι λαμβάνεται υπόψη μόνο η μεταβίβαση της ομάδας πάνω στον αναλυτή και όχι οι πλάγιες μεταβιβάσεις.
Η έννοια της ασυνείδητης φαντασιωτικής συνήχησης μεταξύ των μελών της ομάδας.
Η κοινή ένταση και ο κοινός παρανομαστής των ασυνείδητων φαντασιώσεων της ομάδας.
Η έννοια της ομάδας ως ψυχικής μήτρας και πλαισίου αναφοράς όλων των αλληλεπιδράσεων.
Την ίδια εποχή που ο Foulkes εφηύρε την ομαδική ανάλυση, στο ίδιο νοσοκομείο του Northfield ο Bion πρότεινε μια άλλη πρωτότυπη αντίληψη των ομαδικών μορφωμάτων και διαδικασιών, βέβαιος πως ο άνθρωπος είναι κατ’ ουσία εξαρτημένο ζώο που απαρτίζεται από βαθιά ριζωμένες εσωτερικές ομάδες, υποστηρίζει πως το άτομο είναι ένα ομαδικό ζώο σε πόλεμο με την ομάδα και με τις πτυχές αυτές της προσωπικότητάς του οι οποίες αποτελούν ¨την ανάγκη του για ομαδικότητα¨ . Η ανάγκη του ατόμου να βρίσκεται σε ομάδα και να κάνει σχέσεις είναι σε σύγκρουση με την ανάγκη του να διατηρεί και την υποκειμενικότητα του.
Κάθε είδους ομάδα φέρνει το άτομο συνεχώς αντιμέτωπο με πρώιμες εσωτερικές διεργασίες (Bion,1961) σύμφωνα με τον ίδιο, η έννοια του ομαδικού πνεύματος δεν αποτελεί μια μυστηριώδη δύναμη, αλλά αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο τα μέλη αποδίδουν στην ομάδα παρορμήσεις και επιθυμίες για τις οποίες δεν θέλουν να έχουν την ευθύνη.
Παρατήρησε ότι κατά διαστήματα μια ομάδα συμπεριφέρεται με τέτοιους τρόπους, οι οποίοι έρχονται σε αντίθεση με τον κύριο στόχο, σα να είναι εκτεθειμένη σε κάποια αόρατη απειλή, αυτό ισχύει για όλες τις ομάδες. Τόνισε πως υπάρχουν πάντα δύο ενεργητικές τάσεις μέσα σε μια ομάδα, η ομάδα εργασίας και η ομάδα των βασικών υποθέσεων (Bion, 1961, σ.51)
